Cyberprzemoc – rodzaje, skala zjawiska, profilaktyka (materiał z cyklu "Ekspert radzi")

Rozwój technologiczny oraz łatwy dostęp do internetu trwale wpłynęły na nasze życie. Ma to wiele zalet: łatwy dostęp do informacji, możliwość załatwienia wielu spraw bez wychodzenia z domu, a także poszerzania swojej wiedzy, rozwijania pasji i poznawania innych ludzi – to tylko niektóre z nich. Jednak tak powszechne korzystanie przez dzieci i młodzież z telefonów, komputerów z dostępem do sieci niesie również zagrożenia, do których należy m.in. stanie się ofiarą bądź sprawcą cyberprzemocy.

Na całym świecie prowadzonych jest wiele badań na temat korzystania przez dzieci i młodzież z internetu oraz urządzeń technologicznych. Wszystkie pokazują jednoznacznie, że bycie on-line jest dla współczesnych dzieci bardzo ważnym aspektem codzienności.

Korzystanie z internetu przez dzieci i młodzież oraz cyberprzemoc – skala zjawiska 
Dziś niemal się już nie zdarza, by nastolatki nie miały dostępu do internetu. Raport „Nastolatki 3.0”, stanowiący zwieńczenie ogólnopolskiego badania młodzieży przeprowadzonego w 2016 roku przez Naukową i Akademicką Sieć Komputerową w porozumieniu z Fundacją Pedagogium i Ośrodkiem Sondaży Społecznych Opinia wykazał, iż 93,4% badanej młodzieży gimnazjalnej i licealnej z internetu korzysta, połowa badanych deklaruje, że nie korzysta ze stacjonarnego komputera. Dzieci preferują używanie internetu za pośrednictwem telefonów, które pozwalają im na bycie on-line, kiedy tylko chcą – w domu, w szkole, w drodze oraz podczas spotkań z przyjaciółmi. Internet większości badanym służy do utrzymywania relacji ze znajomymi – taką motywację wskazuje 90,6% z nich.

W temacie cyberprzemocy badana młodzież stwierdziła, że spotkała się z następującymi sytuacjami:

• ktoś użył internetu do ośmieszenia i upokarzania ich znajomych (58,1%) lub ich samych (19,4%),
• ktoś użył internetu do straszenia ich znajomych (34,2%) lub ich samych (13,6%),
• ktoś użył internetu do szantażowania ich znajomych (24,4%) lub ich samych (11,1%),
• ktoś użył internetu do wyzywania ich znajomych (59,7%) lub ich samych (32,2%),
• ktoś użył internetu do podszywania się pod ich znajomych (40,5%) lub pod ich samych (12,6%),
• ktoś użył internetu do rozpowszechniania kompromitujących materiałów na temat ich znajomego (33,3%) lub ich samych (12,4%).

Większość badanej młodzieży, która stała się adresatami cyberprzemocy, nie powiedziała o tym nikomu (39%). Inni zgłosili agresywne zachowania do administratorów sieci (20,8%), powiedzieli rodzicom (19,4%) lub poszukiwali pomocy u kolegów (17,9%) bądź nauczycieli (2,9%). Raport „Nastolatki 3.0” pokazuje więc, że korzystanie przez młodzież z internetu oraz telefonów i komputerów jest powszechnym zjawiskiem. Niestety do takich zaliczyć należy również cyberprzemoc.

Aktywnymi użytkownikami internetu oraz urządzeń służących do komunikowania się są również dzieci młodsze niż badana młodzież gimnazjalna oraz licealna. Ogólnopolskie badanie przeprowadzone przez Urząd Komunikacji Elektronicznej w październiku i listopadzie 2019 roku wykazało, że 8 na 10 dzieci w wieku 7-15 lat posiada własny telefon komórkowy. Najczęściej dzieci zaczynają z nich korzystać w wieku 7-8 lat, ale w przypadku 9,4% badanych dzieci wskazano okres między 3. a 6. rokiem życia. Korzystanie z internetu deklaruje zaś niemal 90% badanych dzieci. Najczęściej użytkowanie go rozpoczynały w wieku 7-8 lat, jednak w przypadku ponad 20% dzieci działo się tak w wieku 3-6 lat. Kontrolę rodzicielską w zakresie korzystania z internetu oraz urządzeń technologicznych stosuje jedynie połowa badanych rodziców. Pozytywnym zjawiskiem jest natomiast fakt, iż większość przebadanych rodziców rozmawiała z dziećmi na temat bezpiecznego korzystania z internetu, jak również to, że 2/3 dzieci objętych badaniem zadeklarowało, że w ich szkołach odbywały się zajęcia na temat bezpieczeństwa w sieci.

Urząd Komunikacji Elektronicznej zbadał także zjawisko uzależnienia od telefonu i sieci. 54,3% rodziców zadeklarowało, że ich dziecko przez niemal cały czas nosi przy sobie telefon i reaguje na każdy jego dźwięk. Jedynie połowa dzieci stwierdziła, że potrafi bez problemu zrezygnować z telefonu oraz bycia on-line, gdy np. są na wakacjach bądź z przyjaciółmi. Zjawisko, o którym mowa określa się jako FOMO – jest to strach przed tym, że w czasie, gdy nie korzystamy z telefonu, coś nas omija. Na szczęście dzięki dostrzeżeniu przez wiele osób negatywnego wpływu stałego bycia on-line coraz silniej promowana jest postawa o nazwie JOMO – polega ona na świadomej rezygnacji z ciągłego śledzenia aktualności w sieci.

Rodzaje cyberprzemocy
Cyberprzemoc różni się od przemocy występującej w realnej rzeczywistości jedynie tym, że do agresji i napaści dochodzi za pośrednictwem internetu oraz urządzeń elektronicznych służących do wysyłania wiadomości SMS, e-maili czy też uczestnictwa w chatach. Istnieje bardzo wiele rodzajów cyberprzemocy. Oto niektóre z nich:

• Flaming – jest to wymiana pełnych agresji wiadomości za pośrednictwem komunikatora.
• Cyberprześladowanie – polega na nękaniu ofiary w sposób ciągły i regularny poprzez wysyłanie jej ubliżających wiadomości SMS, e-maili lub za pomocą innych komunikatorów. Tego typu zachowania mogą mieć miejsce również w różnego typu przestrzeniach wirtualnych, np. grach on-line. Do cyberprześladowania można zaliczyć również wysyłanie gróźb czy też rozsyłanie wiadomości otrzymanych od ofiary, aby ją poniżyć.
• Maskarada – zjawisko to polega na tworzeniu nieprawdziwych kont na portalach internetowych w celu krzywdzenia ofiary.
• Trolling – ta forma przemocy polega na zamieszczaniu dużej liczby nieprzyjemnych komentarzy na temat ofiary. Trolling może przejawiać się również w zmienianiu zdjęć i informacji umieszczanych na profilach ofiary czy też umieszczanie w jej imieniu obraźliwych statusów.
• Flood – jest to wielokrotne wysyłanie tej samej bądź wielu różnych wiadomości do ofiary celem zapychania jej skrzynki odbiorczej.
• Sexting – wysyłanie oraz wymienianie się zdjęciami, filmami i innymi treściami o charakterze seksualnym w celu poniżenia ofiary.
• Patostream – jest to internetowa transmisja prowadzona na żywo, w serwisach internetowych typu YouTube, której celem jest prezentowanie zachowań dewiacyjnych, np. libacji alkoholowych, przyjmowania narkotyków, przemocy, wulgarnych i agresywnych zachowań. Często też autorzy patostreamów oferują wykonywanie kolejnych patologicznych działań za opłaty przekazywanie im przez widzów.
• Sextortion – polega na wyłudzaniu od innej osoby materiałów o treści seksualnej z jej udziałem, a następnie grożeniu, że treści te zostaną udostępnione, jeśli ofiara nie wpłaci określonej sumy pieniędzy bądź nie przyśle kolejnych materiałów.
• Sharenting – z pewnością ta forma szkodliwego działania w sieci różni się od pozostałych, ponieważ jej celem nie jest wyrachowane zaszkodzenie ofierze. Sharenting polega na coraz częstszym wśród rodziców bezmyślnym udostępnianiu zdjęć swoich dzieci na portalach społecznościowych. Zamieszczanie zbyt wielu zdjęć oraz tych o charakterze intymnym może być źródłem takich sytuacji jak używanie fotografii przez dewiantów czy choćby wywoływanie w dziecku poczucia zażenowania.
• Szkodliwe i niebezpieczne challenge – wśród dzieci i nastolatków niezwykle modne stały się internetowe challenge, czyli wyzwania. Ich podjęcie uczestnicy dokumentują poprzez portale społecznościowe lub komunikatory. Niestety coraz częściej można usłyszeć o tragicznych konsekwencjach tego typu działań. W styczniu 2021 roku świat obiegła historia dziesięcioletniej Antonelli z Włoch. Dziewczynka wzięła udział w wyzwaniu o nazwie „Black out challenge”, które polegało na zaciśnięciu sobie paska na szyi aż do utraty przytomności. Nieprzytomną dziewczynkę znalazła w łazience jej młodsza siostra. Jakiś czas wcześniej niezwykle popularne było robienie sobie zdjęć w ekstremalnie niebezpiecznych miejscach, typu najwyższe konstrukcje w okolicy, niezabezpieczone krawędzie, urwiska. Inną popularną wśród uczestników internetową „zabawą” był „MOMO challenge”. Gra rozpoczynała się przyjęciem zaproszenia od profilu „MOMO” oznaczonego zdjęciem makabrycznie wyglądającej lalki. Następnie MOMO zaczynała wysyłać wiadomości o treściach mających wywoływać przerażenie. Uczestnik wyzwania otrzymywał groźby oraz instrukcje wykonania określonych zadań – najczęściej były one ryzykowne, chodziło nawet o zachęcanie do samookaleczania się czy popełnienia samobójstwa. Wyzwanie to doprowadziło do samobójstwa 18-latka z Indii oraz próby samobójczej 13-latki z Brazylii.

Jak rozmawiać z dziećmi o cyberprzemocy?
Istotne jest to, by pierwszym krokiem zawsze było przekazywanie dzieciom rzetelnej wiedzy. Powinny być informowane przez rodziców i nauczycieli, na czym polega cyberprzemoc, jakie może przyjmować formy, do jakich działań uciekają się sprawcy i jak można sobie w takiej sytuacji pomóc. Zastraszone dziecko może być bowiem zmanipulowane, zawstydzone i przekonane o własnej winie, zwłaszcza jeśli wcześniej samo zdecydowało o zaprzyjaźnieniu się z późniejszym dręczycielem, wysłaniu mu zdjęć czy udostępnieniu danych. Emocje, które wówczas targają dzieckiem mogą prowadzić je do błędnego przekonania, że z sytuacji, w jakiej się znalazło, nie ma wyjścia.

Niezmiernie istotne jest uświadamianie dzieciom, że w sieci nie są anonimowe, a ich działania nie pozostaną bezkarne. Świadomość tego może dać ofiarom odwagę potrzebną do zgłoszenia swojego problemu, ale również stanowi ostrzeżenie dla dzieci, które mogłyby stać się cyberprześladowcami. Dobrze jest, aby dzieci w szkołach i domach słyszały o tym, że w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, rozwijają się działania Policji oraz innych jednostek, których zadaniem jest zwalczanie cyberprzemocy. Zjawisko to wypełnia znamiona wielu przestępstw określonych w Kodeksie karnym. Mowa tu np. o: zniesławieniu, zniewadze, kradzieży tożsamości, groźbach karalnych, uporczywym nękaniu, podszywaniu się pod inną osobę, wykorzystywaniu jej wizerunku, utrwalaniu wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody, kradzieży informacji, naruszaniu spokoju człowieka oraz naruszaniu obyczajności.

Wszystkie te przestępstwa wiążą się z jasno określonym postępowaniem karnym. W przypadku, gdy sprawcą cyberprzemocy są osoby poniżej 17. roku życia, postępowanie prowadzi sąd rodzinny, zaś jeśli taka osoba ukończyła już 17 lat, sąd karny. Dodatkowo roszczeń od sprawcy, niezależnie od jego wieku, można domagać się na drodze postępowania cywilnego.

Jeśli zaś chodzi o kary przewidziane za tego typu przestępstwa, istnieje szeroka gama możliwości – od upomnienia po ustanowienie dla sprawcy kuratora bądź skierowanie go do odpowiedniej placówki, w tym zakładu karnego. Informowanie dzieci o takich procedurach nie ma służyć straszeniu ich, lecz uświadamianiu, że negatywne działania nie kończą się w świecie wirtualnym. Wiele młodych osób może bowiem myśleć, że po wyłączeniu komputera lub wylogowaniu się z portalu nie mogą dosięgnąć ich konsekwencje niewłaściwego postępowania w sieci.

Rozmawiając z dziećmi o bezpieczeństwie w internecie oraz o cyberprzemocy warto posiłkować się przygotowanymi przez profesjonalistów materiałami dedykowanymi dla młodych użytkowników internetu. Dla dzieci w wieku 6-12 lat powstała strona www.sieciaki.pl. Jest to działanie w ramach projektu edukacyjnego prowadzonego od 2005 roku przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę. Ajpi, Netka, Kompel i Spociak uczą młodych użytkowników internetu zasad bezpieczeństwa. Na stronie możemy przeczytać m.in. o tym, jak ważne jest chronienie swojej prywatności, niepodawanie danych obcym, publikowanie zdjęć w taki sposób, by widzieli je tylko znajomi oraz zamieszczanie takich zdjęć i treści, które nie zaszkodzą nam w przyszłości. Sieciaki kładą również nacisk na niespotykanie się z osobami poznanymi w przestrzeni wirtualnej i unikanie odpowiadania agresją na agresję.

Na stronie sieciaki.pl można znaleźć liczne porady przedstawione w formie atrakcyjnej dla dzieci. Sieciaki radzą, by zawsze wylogowywać się z konta, gdy odchodzi się od komputera, konsultować z rodzicami podawanie danych w formularzach rejestracji, wymyślać skomplikowane hasła, nie publikować zdjęć osób, które nie wyraziły na to zgody, nie przenosić konfliktów z rówieśnikami do sieci, zawsze podawać źródła publikowanych materiałów, instalować oprogramowanie antywirusowe na komputerze, a także nie otwierać podejrzanych e-maili i załączników. Na stronie sieciaki.pl dzieci mogą znaleźć również zasady antyhejtowe oraz reguły netykiety.

Podsumowanie
Przemoc o charakterze elektronicznym stała się w Polsce jednym z istotniejszych tematów społecznych, nie tylko wśród dzieci. W ostatnim czasie jeden z popularnych prezenterów telewizyjnych przyznał, że zmaga się z depresją, a jedną z jej głównych przyczyn jest hejt, jakiego doświadczył od internautów. Biorąc pod uwagę skalę zjawiska oraz jego konsekwencje, z całą pewnością można stwierdzić, że od najmłodszych lat dzieci powinny być edukowane w zakresie bezpieczeństwa w sieci.

Maria Engler – pedagożka, absolwentka studiów na kierunku Nauki o Rodzinie ze specjalizacją Poradnictwo i Terapia Małżeństwa i Rodziny. Autorka książek dla dzieci i artykułów o tematyce psychologiczno-pedagogicznej, Szczecin.